A2.15

(Α2.7+Α2.8)

Α2.7 ‘Υφασμα

Διδάσκοντες:

Ι. Τζαχίλη, Α. Καρατζάνη

Σκοπός του μαθήματος:

Ο φοιτητής/τρια α) να μπορεί να αναγνωρίσει την τεχνολογία και τα υλικά κατασκευής των ιστορικών υφασμάτινων αντικειμένων β) να είναι σε θέση να κατανοεί τα αίτια και τους μηχανισμούς φθοράς  των ιστορικών υφασμάτων γ) να αποκτήσει βασικές γνώσεις για τις σύγχρονες μεθόδους και υλικά συντήρησης των ιστορικών υφασμάτινων αντικειμένων και γ) να μπορεί να αξιολογήσει ποια θα ήταν η καταλληλότερη μεθοδολογία συντήρησης/ αποκατάστασης ενός αντικειμένου, βάσει της παθολογίας του.

Εκπαιδευτικοί στόχοι:

Οι φοιτητές/φοιτήτριες θα εκπαιδευτούν σε θέματα που αφορούν:

• Τα υλικά και την τεχνολογία κατασκευής των ιστορικών υφασμάτινων αντικείμενων (ιστορική εξέλιξη του υφάσματος, είδη αργαλειού, φυσικές και τεχνητές ίνες, είδη υφάνσεων κλπ) και των τρόπων διακόσμησής τους (κεντητική, βαφική, πλέξιμο κλπ).
• Τις αιτίες και την παθολογία των φθορών που παρατηρούνται στα υφασμάτινα αντικείμενα.
• Τις μεθόδους και τα υλικά συντήρησης των ιστορικών υφασμάτινων αντικειμένων.

Ανάλυση του μαθήματος:

Το μάθημα περιέχει τέσσερις ενότητες:

Η πρώτη ενότητα ονομάζεται « ιστορική αναδρομή στις τέχνες και τις τεχνικές της υφαντικής» (κ. ΤΖΑΧΙΛΗ). Θα είναι μία επισκόπηση της ιστορικής πορείας της ύφανσης και των ινών, που εν πολλοίς θα φωτίζει τις επιμέρους επιλογές και πραγματώσεις από την βαθιά αρχαιότητα έως την αρχή της σύγχρονης περιόδου.  Θα αναλυθούν θέματα πρόσκτησης των ινών και της μετατροπής τους σε νήμα, παγίωσης της τεχνικής της νηματουργίας παγκοσμίως και ανάπτυξη επί μέρους διαφορετικών μορφών κλωστών. Ο βασικός ωστόσο στόχος της ενότητας είναι η εμφάνιση και εξέλιξη των καθεαυτών υφασμάτων. Αυτό προϋποθέτει την επινόηση των αργαλειών και των τεχνικών διαπλοκής των νημάτων τους ώστε να δημιουργηθούν τα υφαντά. Δεδομένου ότι κάθε τεχνική και κάθε καινοτομία έχει σχέση με το συνολικό επίπεδο των τεχνικών κάθε κοινότητας και με την ιστορική περίοδο που διαμόρφωσε την αισθητική και τις ανάγκες θα δοθούν μερικά παραδείγματα συγκεκριμένων υφαντικών τεχνικών που σχετίζονται με συγκεκριμένες περιόδους, π.χ. την κλασική αρχαιότητα ή τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια.

Η δεύτερη ενότητα ασχολείται με την δομή και τις ιδιότητες των φυσικών και τεχνητών ινών. Στην ενότητα αυτή περιγράφονται τα πολυμερή συστήματα των κυτταρινικών και πρωτεϊνικών ινών και τα χαρακτηριστικά των συστημάτων αυτών που επηρεάζουν τις φυσικές, μηχανικές και άλλες ιδιότητες των ινών. Παρουσιάζονται οι τέσσερις κύριες φυσικές ίνες: βαμβάκι, λινάρι, μαλλί και μετάξι, η μορφολογία, η δομής τους και τα μικροσκοπικά χαρακτηριστικά τους καθώς και οι ιδιότητές τους. Γίνεται επίσης αναφορά στα είδη τεχνητών ινών, την τεχνολογία κατασκευής τους και τις ιδιότητές τους. Τέλος, παρουσιάζονται οι κυριότερες φυσικές βαφές καθώς και η διαδικασία βαφής των υφασμάτων και των ινών.

Στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι παράγοντες φθοράς των ινών και υφασμάτινων αντικειμένων. Αρχικά αναλύονται οι χημικοί παράγοντες και συγκεκριμένα οι μηχανισμοί οξείδωσης, υδρόλυσης και σχηματισμού διασταυρούμενων δεσμών στα πολυμερή συστήματα των κυτταρινικών, πρωτεϊνικών και τεχνητών ινών και τα αποτελέσματα της δράσης τους στις ίνες και τα υφασμάτινα αντικείμενα. Στη συνέχεια περιγράφονται οι φυσικοί-μηχανικοί παράγοντες φθοράς. Αναλύονται η επίδραση της υγρασίας και των διαφόρων μηχανικών δυνάμεων στις ίνες και τα υφάσματα. Δίνονται παραδείγματα τις φθοράς που υφίστανται οι ίνες και τα υφάσματα υπό την επίδραση ενδογενών παραγόντων, λόγω χρήσης και λανθασμένου χειρισμού, αλλά και λόγω ακατάλληλων συνθηκών έκθεσης και αποθήκευσης. Τέλος παρουσιάζονται οι διαδικασίες και οι μηχανισμοί διάβρωσης των βαφών υπό την επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων.

Η τέταρτη ενότητα περιλαμβάνει σύγχρονες μεθόδους και υλικά συντήρησης/ αποκατάστασης υφασμάτινων αντικειμένων. Περιγράφονται τεχνικές απεντόμωσης/ απολύμανσης, μέθοδοι καθαρισμού (μηχανικός, υγρός, χημικός κ.α.), υλικά και μεθοδολογία στερέωσης και υποστήριξης υφασμάτινων αντικειμένων όπως επίσης και μέθοδοι προληπτικής συντήρησης. Στην ενότητα θα παρουσιαστούν μελέτες περιπτώσεων συντήρησης υφασμάτινων αντικειμένων.

Εργασία ή άσκηση:

Μετά από συνεννόηση με τους φοιτητές

Διδακτική υποστήριξη:

Παρέχονται σημειώσεις

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Archaeological textiles, (1990), UKIC Occasional Paper No 10.

Boersma F. (2007), Unravelling Textiles – A Handbook for the Preservation of Textile Collections, Archetype Publications Ltd., London.

Cardon, D. (2007), Natural Dyes – Sources, Tradition, Technology, Science. Archetype Publications Ltd., London.

Catling,  D. (1998), Identification of Vegetable Fibre, C&H editions.

Flecker, L. (2006), A Practical Guide to Costume Mounting, Butterworth-Heinemann.

Gill K. & Eastop D. (2000), Upholstery Conservation: Principles & Practice, Butterworth-Heinemann.

Nosch, M.-L.B. and Gillis, C. eds. (2007). First Aid for the Excavation of Archaeological Textiles, Ancient Textiles Series 2, Oxford, Oxbow Books.

O’ Connor, S. & Brooks, M. (2007). X-Radiography of Textile, Dress and Related Objects, Butterworth and Heinneman, Oxford.

Tímár-Balázsy A. & Eastop D. (1998), Chemical Principles of Textile Conservation, Butterworth Heinemann.

Tímár-Balázsy A. & Eastop D. eds. (1998), International Perspectives Textile Conservation, Archetype.

Vuori J. (2003), Tales in the Textile: The Conservation of Flags and Other Symbolic Textiles (The North American Textile Conference) New York State Museum.

Whelan, V. ed. (2002), Strengthening the Bond: Science & Textiles. (The North American Textile Conservation Conference). Philadelphia Museum of Art.

Αξιολόγηση:

τελική εξέταση    (100%)

Α2.8 Ξύλο και Χαρτί

Α2.8 ΞΥΛΟ

Διδάσκοντες:

Α. Πούρνου

Σκοπός του μαθήματος :

Ο φοιτητής/τρια α) να είναι σε θέση να κατανοεί τα αίτια και τους μηχανισμούς αλλοίωσης ξύλινων αντικειμένων και μνημείων της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς  β) να αποκτήσει βασικές γνώσεις για τις σύγχρονες μεθόδους και υλικά συντήρησης/αποκατάστασης ξηρών και ένυδρων ξύλινων τέχνεργων και γ) να μπορεί να αξιολογήσει τη καταλληλότερη μεθοδολογία συντήρησης/αποκατάστασης ενός τεχνουργήματος, βάσει της παθολογίας του.

Εκπαιδευτικοί στόχοι :

Οι φοιτητές να αποκτήσουν βασικές γνώσεις που αφορούν

• στο ξύλο ως υλικό
• στα αίτια και στην παθολογία φθορών των ξύλινων τεχνουργημάτων σε χερσαία και υδάτινα  οικοσυστήματα
• στις μεθόδους και στα υλικά συντήρησης ξηρών ξύλινων τέχνεργων
• στις μεθόδους και στα υλικά συντήρησης ένυδρων ξύλινων τέχνεργων

Ανάλυση του μαθήματος :

Το μάθημα περιέχει τέσσερις ενότητες:

Στην πρώτη ενότητα γίνεται εισαγωγή στο ξύλο μέσα από το πρίσμα της Βοτανικής και της Τεχνολογίας Ξύλου. Περιγράφονται βασικές έννοιες που σχετίζονται με την ανάπτυξη των φυτών και την δημιουργία των κυττάρων του δευτερογενούς ξυλώματος, όπως επίσης και στοιχεία για τη μικροσκοπική και μακροσκοπική δομή του ξύλου, τη χημική του σύσταση και τις φυσικές και μηχανικές του ιδιότητες. Σε αυτή τη ενότητα γίνεται επίσης μια συνοπτική αναφορά στη τεχνολογία κατασκευής αλλά και διακόσμησης ξύλινων τεχνουργημάτων όπως το χρύσωμα και η μαρκετερί.

Η δεύτερη ενότητα ασχολείται με την παθολογία του ξύλου. Αρχικά περιγράφονται τα διάφορα περιβάλλοντα σε ότι αφορά τις παραμέτρους που σχετίζονται με την φυσικοχημική και βιογενή αλλοίωση του ξύλου. Στην συνέχεια εξετάζονται χωριστά τα χερσαία και τα υδάτινα οικοσυστήματα όσον αφορά στην βιοαλλοίωση του ξύλου. Περιγράφονται οργανισμοί και μικροοργανισμοί (βακτηρία, μύκητες ξυλοδιατρητικοί και ξυλοφάγοι οργανισμοί)  που εποικούν το ξύλο όπως επίσης και οι μηχανισμοί αποδόμησης του ξύλινου ιστού από αυτούς.

Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει σύγχρονες μεθόδους και υλικά συντήρησης/αποκατάστασης ξηρών ξύλινων τεχνουργημάτων. Περιγράφονται τεχνικές απεντόμωσης, μέθοδοι καθαρισμού (μηχανικός, χημικός κ.α.), υλικά και μεθοδολογία συγκόλλησης, επικαλυπτικά υλικά (βερνίκια) όπως επίσης και στοιχεία προληπτικής συντήρησης.

Η τέταρτη ενότητα περιλαμβάνει σύγχρονες μεθόδους και υλικά συντήρησης/αποκατάστασης ένυδρων ξύλινων τεχνουργημάτων. Περιγράφονται μέθοδοι ξήρανσης, όπως λυοφιλοποίηση (freeze drying), υπερκρίσιμη ξήρανση (supercritical drying), αντικατάσταση περιεχόμενου νερού με  διαλύτες (solvent exchange drying) και μέθοδοι πλήρωσης με μη ενεργά υλικά (πολυαιθυλενικές γλυκόλες, σάκχαρα κ.α.) και με ενεργά υλικά (θερμοσληρυνόμενες ρητίνες κ.α.) Τέλος στην ενότητα αυτή θα αναφερθούν σημαντικές μελέτες περιπτώσεων ενεργητικής συντήρησης και in situ διατήρησης ένυδρης αρχαιολογικής  ξυλείας στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.

Εργασία ή άσκηση:

• Εργασία

Διδακτική υποστήριξη:

• Διανέμονται σημειώσεις με εκτενή βιβλιογραφία όπως και οι διαλέξεις σε power point
• Βασική βιβλιογραφία
• Γαλάτης  Β., Κατσαρός Χ.  και  Αποστολάκος  Π.  (1998),  Εισαγωγή  στην  βοτανική,  Εκδόσεις : Α. Σταμούλης,  Αθήνα  1998,  735 σελ.
• Côté  W. A. Jr. (1965),  Cellular  ultrastructure  of  woody  plants,  Syracuse  University  Press,  Syracuse,  N.Y.  602 pp.
• Eaton  R. A.  and  Hale  M. D. C.,  (1993),  Wood. Decay  pest  and  protection.  (Eds  Chapman  and  Hall),  London,  546 pp.
• Hoadley  B. R. (1998), Identifying Wood: Accurate results with simple tools, Taunton  Press  Inc., Winsconsin,223pp.
• Larsen K. E.  and  Marstein N. (2000),  Conservation of Historic Timber Structures : An Ecological Approach, San Diego: Elsevier Science & Technology Books, 140pp.
• May E. and Jones M. (2006), Conservation Science: Heritage Materials, RSC Publishing 376 pp.
• Panshin A. J. and  De Zeeuw  C. (1980),  Textbook  of  wood  technology : Structure,  identification,  properties  and  uses  of  the  commercial  woods  of  the  United-states  and Canada,  McGraw-Hill  Book  Company,  722 pp.
• Philips  E. W. J.  (1979), Identification  of  softwoods. Forest  Products  Research  Bulletin  No  22,  HMSO,  London,  56 pp.
• Φιλίππου  Ι. Λ.  (1986),  Χημεία  και χημική  τεχνολογία  του  ξύλου, Εκδόσεις  Γιαχούδη-Γιαπούλη, Θεσσαλονίκη, 358 σελ.
• Pearson  C. (ed) (1987), Conservation  of  marine  archaeological  objects, Butterworths,  London,
• Ridout B. (2000), Timber Decay in Buildings: The conservation approach to treatment, English Heritage, Historic Scotland, Spon Press, 232pp
• Rivers S. and Umney N. (2003), Conservation of  furniture, Butterworth-Heinemann, 803pp.
• Schweingruber F. H. (1990). Anatomy of European woods: An atlas fort he identification of European trees, shrubs and dwarf shrubs WSL FNP, Haupt, 800 pp
• Skaar  C. (1988),  Wood-Water Relations,  Springer  Series  in  Wood  Sciences, Springer-Verlag,  Berlin, 283 pp.
• Τσουμής  Θ. Γ.,  (1983),  Επιστήμη  και  Τεχνολογία  του  Ξύλου, Θεσσαλονίκη,  655 σελ.
•  Unger  A.,  Schniewind  A. P.  and  Unger  W.  (2001),   Conservation  of  Wooden  Artifacts. A  Handbook,  Springer,  Germany,  578pp

Ενότητες και περιεχόμενο διαλέξεων:

1. Δομή χημική σύσταση και ιδιότητες του ξύλου

1.1. Στοιχεία βοτανικής, Φυσικά  και μακροσκοπικά χαρακτηριστικά του ξύλου

1.2 Χημική σύσταση ξύλου,  Φυσικές και μηχανικές ιδιότητες του  ξύλου

1.3 Εισαγωγή στη τεχνολογία κατασκευής και διακόσμησης ξύλινων τεχνουργημάτων

2. Αίτια και παθολογία φθορών των ξύλινων τεχνουργημάτων  σε χερσαία και υδάτινα  οικοσυστήματα

2.1 Οικολογία, βακτηριακή και μυκητιακή προσβολή του ξύλου σε υδάτινα και χερσαία περιβάλλοντα

2.2 Ξυλοδιατρητικοί και ξυλοφάγοι οργανισμοί σε υδάτινα οικοσυστήματα

2.3 Ξυλοδιατρητικοί και ξυλοφάγοι οργανισμοί σε χερσαία οικοσυστήματα

3. Μέθοδοι και υλικά συντήρησης  ξηρών ξύλινων τεχνουργημάτων

3.1 Απεντόμωση, Μηχανικός καθαρισμός, Χημικός καθαρισμός

3.2 Συγκόλληση, Στερέωση

3.3 Επικαλυπτικά υλικά, Προληπτική συντήρηση

4. Μέθοδοι και υλικά συντήρησης  ένυδρων ξύλινων τεχνουργημάτων

4.1 Μέθοδοι ξήρανσης και μέθοδοι πλήρωσης ένυδρου ξύλου

4.2 Μελέτες περιπτώσεων ενεργητικής συντήρησης στην Ευρώπη (Mary Rose, Vasa)

4.3 Μελέτες περιπτώσεων in situ διατήρησης ένυδρης αρχαιολογικής ξυλείας (Το ναυάγιο της Ζακύνθου, το ναυάγιο της Ρόδου)

Αξιολόγηση

Εργασία (100%)

Α2.8. ΧΑΡΤΙ

Διδάσκοντες

Ε. Στεφανής

1. Δομή και συστατικά χαρτιού και παραδοσιακού μελανιού
2. Παράγοντες φθοράς και επιταχυνόμενη γήρανση χαρτιού
3. Διαγνωστικές τεχνικές φυσικοχημικής ανάλυσης χαρτιού
4. Πρακτικές μέθοδοι συντήρησης χαρτιού
5. Μέθοδοι αποξίνισης χαρτιού
6. Επιλογή διαλυτών για το χημικό καθαρισμού του χαρτιού

Σκοπός του μαθήματος:

Σκοπός του μαθήματος είναι η παροχή βασικών επιστημονικών γνώσεων σχετικά με τη δομή, τα συστατικά και τους μηχανισμούς φθοράς του χαρτιού. Το μάθημα αποβλέπει επίσης στην παρουσίαση των μεθόδων επιταχυνόμενης γήρανσης του χαρτιού, των διαγνωστικών τεχνικών που χρησιμοποιούνται στη φυσικοχημική ανάλυση του χαρτιού και των μεθόδων συντήρησης του χαρτιού, με ιδιαίτερη έμφαση στην αποξίνιση και το χημικό καθαρισμό του.

Εκπαιδευτικοί στόχοι:

Με την ολοκλήρωση του μαθήματος οι μεταπτυχιακοί φοιτητές θα είναι σε θέση:

• να κατανοήσουν τα αίτια της φθοράς του χαρτιού.
• να γνωρίζουν τις δυνατότητες που προσφέρουν οι διαγνωστικές τεχνικές στη φυσικοχημική ανάλυση των χάρτινων αντικειμένων.
• να προτείνουν τις βέλτιστες περιβαλλοντικές συνθήκες διατήρησης χάρτινων αντικειμένων.
• να επιλέγουν την καταλληλότερη μέθοδο συντήρησης χάρτινων αντικειμένων.

Ανάλυση του μαθήματος:

1) Πηγές προέλευσης, δομή και συστατικά των ινών του χαρτιού (κυτταρίνη, λιγνίνη, ημικυτταρίνες).

Συνδετικά μέσα μεταξύ των ινών: Άμυλο, ζελατίνη, στυπτηρία, κολοφώνιο.

Σιδηρογαλλικό μελάνι: Δομή, τρόπος παρασκευής και πρόσθετα συστατικά.

2) Παράγοντες φθοράς του χαρτιού: Όξινη υδρόλυση της κυτταρίνης, οξείδωση κυτταρίνης, παρουσία λιγνίνης, παρουσία μετάλλων μεταπτώσεως, φωτοαποικοδόμηση, απορρόφηση αερίων ρύπων, προσβολή από μικροοργανισμούς, παρουσία σιδηρογαλλικού μελανιού.

Επιταχυνόμενη γήρανση του χαρτιού: Θερμικά επιταχυνόμενη γήρανση, επιταχυνόμενη γήρανση υπό την επίδραση ακτινοβολίας UV, επιταχυνόμενη γήρανση υπό την επίδραση αερίων ρύπων.

3) Διαγνωστικές τεχνικές φυσικοχημικής ανάλυσης χαρτιού: Μέτρηση οπτικών ιδιοτήτων χαρτιού (τιμές L*, a*, b* χρωματικού χώρου CIE 1976, δείκτης κιτρινίσματος, ΥΙ), μέτρηση pH του χαρτιού, μέτρηση μέσου βαθμού πολυμερισμού της κυτταρίνης, μέτρηση αντοχής σε εφελκυσμό, φασματοσκοπία micro-FTIR.

4) Πρακτικές μέθοδοι συντήρησης χαρτιού: Προκαταρκτικές εργασίες συντήρησης, προετοιμασία των αντικειμένων, μηχανικός καθαρισμός, καθαρισμός με ακτίνες laser, χημικός καθαρισμός, υγρός καθαρισμός (πλύσιμο), αποξίνιση, αποκατάσταση των φθορών.

Συντήρηση διαβρωμένου από σιδηρογαλλικό μελάνι χαρτιού.

5) Μέθοδοι αποξίνισης χαρτιού: αποξίνιση με υδατικά διαλύματα Ca(OH)2, μέθοδος Wei T’ O, μέθοδος Bookkeeper, αποξίνιση με διασπορές νανοσωματιδίων Ca(OH)2 και Mg(OH)2 σε αλκοόλες.

Χαρακτηρισμός διασπορών αποξίνισης: μέτρηση μέσου μεγέθους νανοσωματιδίων με δυναμική σκέδαση του φωτός (dynamic light scattering), μέτρηση ζ-δυναμικού διασπορών. Αποτελεσματικότητα της αποξίνισης με διασπορές νανοσωματιδίων Ca(OH)2 και Mg(OH)2 σε αλκοόλες.

6) Απαιτούμενα χαρακτηριστικά διαλυτών στο χώρο της συντήρησης χαρτιού και έργων τέχνης.

Τριγωνικό διάγραμμα παραμέτρων Teas, ολική παράμετρος διαλυτότητας, μερικές παράμετροι διαλυτότητας του Hansen.

Πρόβλεψη μερικών παραμέτρων διαλυτότητας του Hansen με τη μέθοδο συνεισφοράς χαρακτηριστικών ομάδων Stefanis-Panayiotou. Πρακτική εφαρμογή της μεθόδου στην επιλογή των καταλληλότερων διαλυτών για τη συντήρηση του χαρτιού και των έργων τέχνης.

Διδακτική υποστήριξη:

-Σημειώσεις για διανομή:

Ε. Στεφανής, “Συντήρηση χαρτιού”, Σημειώσεις μαθήματος, Διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα Πολυτεχνικής σχολής Α.Π.Θ.: “Προστασία, συντήρηση και αποκατάσταση έργων τέχνης και μηχανισμών”, Θεσσαλονίκη, 2014.

-Βιβλιογραφία, άλλες πηγές:

1) Feller R., “Accelerated ageing: Photochemical and thermal aspects”, The Getty Conservation Institute Editions, Los Angeles, U.S.A., 1994.

2) Hansen C. M., “Hansen solubility parameters, a user’s handbook”, 2nd edition, CRC Press (Taylor Francis Group), Boca Raton, U.S.A., 2007.

3) Giorgi R., Dei L., Ceccato M., Schettino C., Baglioni P., “Nanotechnologies for conservation of cultural heritage: Paper and canvas deacidification”, Langmuir, 18, 2002, 8198-8203.

4) “Historic Textile and Paper Materials II, Conservation and Characterization”, Advances in Chemistry, American Chemical Society 410, Washington DC, U.S.A., 1989.

5) Paper Conservation Catalog, American Institute for Conservation (AIC): www.conservation-wiki.com/wiki/Paper_Conservation_Catalog

6) Proceedings of the International Conference: “Durability of Paper and Writing”, November 16–19, 2004, Ljubljana, Slovenia.

7) Restaurator: International Journal for the Preservation of Library and Archival Material, 1975-2014.

8) The Iron Gall Ink Website: www.irongallink.org

9) Κωνσταντίνου Ι., “Το χειρόγραφο, το βιβλίο, τα ιστορικά αρχεία: Τεχνολογία υλικών, πρόληψη φθορών, συντήρηση”, Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1989.

10) Στεφανής Ε., “Φυσικοχημικές παράμετροι της συντήρησης χαρτιού”, Διδακτορική διατριβή, τμήμα Χημικών Μηχανικών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2007.

Τρόπος συμμετοχής των φοιτητών:

Παρακολούθηση διαλέξεων.

Αξιολόγηση:

Τελική εξέταση 100 %.